Maria Kwaśniewska
Talent i serce
Wcale nie czuję się mniejsza od pana1 – powiedziała Adolfowi Hitlerowi 2 sierpnia 1936 r. Maria Kwaśniewska. Tego dnia polska oszczepniczka odebrała brązowy medal podczas igrzysk olimpijskich w Berlinie. Nie wiedziała wtedy, jakie znaczenie w jej dalszym życiu będzie miało spotkanie z kanclerzem Rzeszy.
Twarda jedynaczka
Maria Kwaśniewska urodziła się 15 sierpnia 1913 r. w Łodzi jako jedyna córka Jana i Wiktorii z Kozłowskich. Bardzo krótko trzymano mnie w domu. Byłam jedynaczką, oczkiem w głowie rodziców i starszych braci, ale dyscyplina była przeogromna. Punktualność powrotów do domu, żadnego pałętania wieczorami po mieście. To były rzeczy oczywiste2 – wspominała swoje dzieciństwo Kwaśniewska.
Sportem zainteresowała się za sprawą nauczyciela WF-u Ludwika Szumlewskiego (późniejszego spikera Polskiego Radia Łódź). W szkole obserwowała starsze uczennice, które skakały w dal. Maria postanowiła spróbować. Mimo eleganckich bucików i krępującego ruchy mundurka osiągnęła najlepszy wynik. Zszokowany wuefista wziął ją pod swoje skrzydła. Dzięki niemu zainteresowała się gimnastyką, koszykówką i siatkówką3.
Na III Światowych Igrzyskach Kobiet w Pradze w 1930 r. wywalczyła z drużyną koszykarek brązowy medal. W tej dyscyplinie reprezentowała Polskę łącznie podczas ośmiu meczów. W latach 1929, 1932 i 1933 zdobyła mistrzostwo Polski w hazenie (grze podobnej do piłki ręcznej).
Na lekką atletykę namawiał ją głównie brat Eugeniusz, który sam był dobrze rokującym lekkoatletą ŁKS-u. Sukces Haliny Konopackiej w Amsterdamie (1928) sprawił, że Kwaśniewska postanowiła spróbować. Trafiła do łódzkiego Harcerskiego Klubu Sportowego. Następnie (w latach 1927–1938) reprezentowała ŁKS Łódź4. W wieku 24 lat przeniosła się do Warszawy, by studiować matematykę. Studia na drugim roku przerwał wybuch II wojny światowej. Wcześniej Maria zdążyła trafić do warszawskiego AZS-u.
Uroczystość wręczenia medali oszczepniczkom podczas letnich igrzysk olimpijskich w Berlinie. Kwaśniewska jako jedyna nie podnosi ręki w faszystowskim pozdrowieniu
Fot. NAC
Zdjęcie z Hitlerem
Rzut oszczepem pań odbył się w niesprzyjających warunkach atmosferycznych. Dotkliwy chłód bardzo dokuczał zawodniczkom, a przeciwny wiatr skracał odległość rzutów5 – relacjonował przebieg zmagań lekkoatletek w Berlinie „Przegląd Sportowy”. Kwaśniewska rzucała wprawdzie poniżej uzyskiwanych ostatnio w kraju odległości, to można położyć z czystem sumieniem na karb wiatru6. Mimo to udało jej się zdobyć brązowy medal (triumfowały Niemki: 45 m i 18 cm oraz 43 m i 29 cm). Jej występ zarejestrowała Leni Riefenstahl w słynnym filmie „Olimpiada”. Widzimy jak ciemnooka, śliczna łodzianka, mierząca 166 centymetrów i ważąca 65 kilogramów staje na starcie, dmucha w grot oszczepu. Potem biegnie i rzuca7. Kwaśniewska z wynikiem 41 m i 80 cm była trzecia8. Więcej zrobiłam, niż przypuszczam, cieszę się strasznie z tego brązowego medalu. Przed zawodami bałam się tak strasznie, że nie mogłam utrzymać oszczepu w ręku9.
Na podium stanęły trzy najlepsze. Do historii przeszło zdjęcie wykonane 2 sierpnia 1936 r. Zawodniczki wykonują faszystowskie pozdrowienie. Ręce tylko jednej z nich spoczywają spokojnie wzdłuż tułowia. Na piersi ma białego orła.
Radosna i zawsze uśmiechnięta Marysia zachwyciła Niemców. Otrzymała nawet nieformalny tytuł miss olimpiady, dlatego zaproszono ją do loży z Adolfem Hitlerem. Kanclerz chciał osobiście pogratulować najlepszym oszczepniczkom. Podszedł do Kwaśniewskiej ze słowami: Gratuluję małej Polce. Zadziorna Maria nie pozostała dłużna: „Wcale nie czuję się mniejsza od pana”. Bo on miał 1,60 w czapce, a ja 1,66 wzrostu. Więc był ogólny śmiech10.
Przy spotkaniu był m.in. Goebbels, który później musiał nadać tej rozmowie bardziej cenzurowaną formę. Podobno powtarzał w mediach, że Hitler gratulował małej… Polsce. Do końca nie wiadomo, jaki przebieg miał ten dialog. W „Przeglądzie Sportowym” z 8 sierpnia 1936 r. czytamy:
– A niech nam Pani jeszcze raz powie, co naprawdę mówił pani kanclerz. Zrozumiała pani wszystko?
– Naturalnie, znam przecież niemiecki. Powiedział: Gratuluję małej Polsce i życzę mistrzostwa świata11.
Podczas spotkania kanclerz Rzeszy zrobił sobie zdjęcie z trójką oszczepniczek. Odbitkę przekazano Marii na pamiątkę. Trzy lata później fotografia pomogła uratować życie wielu ludziom. W Pruszkowie, oddalonym o mniej więcej 10 km od Podkowy Leśnej (gdzie mieszkała Kwaśniewska), był obóz, swego rodzaju sortownia, w której Niemcy rozdzielali ludzi: ci do Oświęcimia, ci do obozu pracy. Istniał tam też tzw. barak chorych. To z niego Kwaśniewska wyprowadzała więźniów. Jak opowiadała po latach, po 50, 100 osób jednocześnie. […] pokazywałam przy bramie tę moją fotografię z Hitlerem. Żandarmi traktowali ją jak ausweis. Bili w czapę i przepuszczali mi transport12.
Polacy na letnich igrzyskach olimpijskich 1936 w Berlinie
Decyzja Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego o przyznaniu organizacji igrzysk olimpijskich w 1936 r. Niemcom wywołała poruszenie. Mimo protestów zawody doszły do skutku, choć niektóre kraje rozważały ich bojkot i organizację konkurencyjnej imprezy. Niemcy zapewniali, że rozgrywki odbędą się zgodnie z olimpijskimi zasadami, jednak nie obyło się bez przykrych incydentów. Adolf Hitler ostentacyjnie wyszedł z loży, by uniknąć złożenia gratulacji złotemu medaliście w skoku wzwyż, czarnoskóremu Corneliusowi Johnsonowi.
Polskę reprezentowało 144 sportowców: 127 mężczyzn i 17 kobiet. Polakom udało się zdobyć 6 medali. Po srebro sięgnęły Stanisława Walasiewicz (bieg na 100 m), Jadwiga Wajsówna (rzut dyskiem) oraz drużyna jeździecka w składzie: Zdzisław Kawecki, Henryk Leliwa-Roycewicz (na zdjęciu) i Seweryn Kulesza.
Brązowy medal poza Marią Kwaśniewską zdobyli Władysław Karaś (strzelectwo) oraz dwójka wioślarska Jerzy Ustupski i Roger Verey. Karaś był najstarszym polskim zawodnikiem – miał wówczas 42 lata.
Polscy kawalerzyści startujący we wszechstronnym konkursie konia wierzchowego (WKKW) stanowili bardzo mocną drużynę. Kierownikiem ekipy jeździeckiej był Tadeusz „Bór” Komorowski, późniejszy Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych. Najgroźniejszymi rywalami dla Polaków byli Niemcy. Nasza reprezentacja składała się z oficerów kawalerii Wojska Polskiego, niemiecka – z oficerów Wehrmachtu.
Po pierwszym dniu zmagań Polacy uplasowali się na trzecim miejscu, Niemcy byli dopiero siódmi. Najtrudniejsza okazała się próba terenowa, podczas której kontuzji doznali zarówno zawodnicy, jak i konie. Do historii będącej przykładem manipulacji i niesportowego zachowania przeszedł fakt, że na jednej z przeszkód żołnierze niemieccy, obsługujący trasę gonitwy, zagrodzili drogę Roycewiczowi dosiadającego Arlekina III, tym samym zmuszając polskiego jeźdźca do zboczenia z trasy13. Niemiecki sędzia postawił warunek: Polak zawróci i powtórzy trasę albo zostanie zdyskwalifikowany. Zawrócił, jednak stracił sporo czasu.
Na mecie przekazano Roycewiczowi, że sędzia się pomylił. Choć Polacy usłyszeli przeprosiny, zajęli drugie miejsce. Triumfowali Niemcy. Podczas wojny Zdzisław Kawecki jako uczestnik kampanii wrześniowej trafił do niewoli. Został zamordowany w Katyniu w 1940 r.
Major Henryk Leliwa-Roycewicz w trakcie okupacji był oficerem AK, dowodził też batalionem w Powstaniu Warszawskim. Został m.in. dwukrotnie odznaczony krzyżem Orderu Virtuti Militari oraz trzykrotnie Krzyżem Walecznych.
W kampanii wrześniowej uczestniczył także mjr Seweryn Kulesza. Trafił do niewoli, jednak udało mu się przeżyć wojnę. Zmarł w 1983 r.
Źródło: M. Czapla, Pamięci „Srebrnej Drużyny”. Polscy kawalerzyści na berlińskich igrzyskach w 1936 roku, nowahistoria.interia.pl/ii-rzeczpospolita/news-pamieci-srebrnej-druzyny-polscy-kawalerzysci-na-berlinskich-,nId,1353470, 6 marca 2014 r. [data dostępu: 8 czerwca 2018 r.]. Fot. NAC
Nosiła żołnierzy
Kwaśniewska była typowana jako pewna złota medalistka igrzysk olimpijskich w Finlandii w 1940 r. Polski Związek Lekkiej Atletyki wezwał najlepszych trenerów i przed zawodami wysłał ich razem z lekkoatletką najpierw na Lazurowe Wybrzeże, a później do Genui. Gdy pojawiły się pogłoski o możliwym wybuchu wojny, wychowana w duchu patriotycznym sportsmenka porzuciła wygodne życie nad samym morzem i postanowiła wrócić do Polski. […] mogłam zostać. Wszyscy mnie do tego namawiali, ale ja nie chciałam. Na granicy w Zebrzydowicach patrzyli na mnie trochę jak na wariata. Tabuny ludzi wyjeżdżały z kraju, a ja wracałam do Warszawy, chociaż nie bardzo miałam czym i jak14.
Jeszcze przed wojną Kwaśniewska skończyła kurs przeciwlotniczy i sanitarny, dlatego już w pierwszych dniach września zaangażowano ją do pracy jako kierowcę sanitarki. Kierowcę zabili, nie było komu jeździć, jeździłam ja15 – wspominała. Na własnych barkach nosiła podczas wojny rannych żołnierzy m.in. znad okopów Wisły.
W jej mieszkaniu w Podkowie Leśnej schronienie podczas okupacji znalazło wielu bezdomnych Polaków, a także Żydów16. Jak sama mówiła, zorganizowała w domu swego rodzaju obóz przejściowy. Zabierała do siebie osoby, które zdołała uwolnić z obozu w Pruszkowie, wszystkich potrzebujących pomocy: pisarza i scenarzystę Stanisława Dygata, poetkę Ewę Szelburg-Zarembinę, ale też np. młodego mężczyznę z przestrzelonym płucem. Przez całe życie uratowany wysyłał Kwaśniewskiej kartki17.
Wyniosłam to z domu. Matka i ojciec bardzo pomagali ludziom. […] Starzy łodzianie do dzisiaj pamiętają, że wszystkie owoce z naszego sadu szły do szpitala. Jako 12-letnia dziewczyna jeździłam z chłopcami, żeby dostarczyć te owoce i inne produkty. […] W stosunku do biednych zawsze miałam opiekuńcze ciągoty18.
Podczas wojny Kwaśniewska pracowała też w słynnej gospodzie sportowej „Pod Kogutem” (m.in. z Jadwigą Jędrzejowską i Januszem Kusocińskim). W lokalu poznała swojego przyszłego męża, Juliana Koźmińskiego. Świeżo poślubiony małżonek, inżynier i komendant obrony elektrowni Wybrzeża Kościuszkowskiego, został aresztowany i uwięziony na al. Szucha. Za kratami jego stan zdrowia bardzo się pogorszył. Zmarł niedługo po uwolnieniu się19.
Działaczka sportowa
Po wojnie Maria Kwaśniewska wróciła do lekkiej atletyki i zdobyła ostatnie mistrzostwo Polski. Ze sportem wyczynowym pożegnała się w 1946 r., startując w mistrzostwach Europy w Oslo, gdzie zajęła szóste miejsce. Po zakończeniu kariery została działaczką sportową. Należała m.in. do Polskiego Związku Lekkiej Atletyki oraz Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Współorganizowała Klub Olimpijczyka PKOl i Towarzystwa Olimpijczyków Polskich. Inicjatorka pomocy potrzebującym olimpijczykom. Laureatka nagrody im. Janusza Kusocińskiego (1983) i medalu „Kalos Kagathos” (2003)20. Była pierwszą Polką, która otrzymała brązowy medal Orderu Olimpijskiego za zasługi w rozwoju idei olimpijskiej (1978). Odznaczył ją w 1979 r. osobiście ówczesny przewodniczący Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego lord Michael Killanin. W 2000 r. Prezydium Polskiego Komitetu Olimpijskiego i Klub Fair Play PKOl przyznali Marii Kwaśniewskiej statuetkę Fair Play za wspaniałą karierę sportową uwieńczoną brązowym medalem olimpijskim w rzucie oszczepem podczas IO w Berlinie w 1936 roku i za godne, pełne charyzmy życie po jej zakończeniu21. Maria Kwaśniewska zmarła w Warszawie 17 października 2007 r. Została pochowana na Powązkach.
W 2003 r. w Spale otwarto Park Pokoleń Mistrzów Sportu, któremu nadano imię Marii Kwaśniewskiej-Maleszewskiej.
